23^ο Πανελλήνιο Συνέδριο Εμπορικού Δικαίου

Αλεξανδρούπολη, 1-3 Νοεμβρίου 2013

Συμπεράσματα 23^ου Συνεδρίου[1]

Ευάγγελος Περάκης

Κυρίες και Κύριοι, στο τέλος ενός συνεδρίου για την αφερεγγυότητα και την πτώχευση ίσως είναι οξύμωρο να πούμε ότι φεύγουμε πλουσιότεροι. Όμως αυτό συμβαίνει και οφείλεται στις ωραίες εισηγήσεις που ακούσαμε και που μας έμαθαν πολλά. Τελικά το συνέδριο αυτό δεν έμοιαζε, όπως θα μπορούσε να περιμένει κανείς, με ένα ιατρικό συνέδριο, στο οποίο συζητιούνται – συνήθως ψυχρά και από απόσταση – οι ανθρώπινες παθήσεις. Θα μπορούσε να είναι κι έτσι – το ανέφερα κι εγώ ανοίγοντας το συνέδριο – αλλά ευτυχώς δεν ήταν. Οι εισηγητές μας παρουσίασαν ένα δίκαιο αφερεγγυότητας με ανθρώπινο πρόσωπο.

1. Καθοριστική σ’ αυτό υπήρξε η εισήγηση του κ.Κοτσίρη: Ο κ.Κοτσίρης μας παρουσίασε την αγωνία της αφερεγγυότητας με μορφή ερωταποκρίσεων. Αυτός που ρωτούσε ήταν ο αφερέγγυος. Οι απαντήσεις είχαν φιλοσοφικό και όχι απλώς νομικό περιεχόμενο, αλλά η εισφορά της εισήγησης δεν ήταν μόνο οι απαντήσεις, ήταν και οι ίδιες οι ερωτήσεις: «Τι είναι αυτό που με συνθλίβει; Έσφαλα; Πώς θα συνεχίσω να ζω στιγματισμένος; Τι περιμένει ο κόσμος από ένα αφερέγγυο άνθρωπο; Γιατί φταίω; Το δίκαιο τι ρόλο παίζει; Μήπως γίνομαι παράσιτο;» Και το τελευταίο, που δεν είναι ερώτηση, αλλά στεναγμός ανακούφισης: «Νομίζω ότι μέσα στην απόγνωσή μου μπορεί να υπάρχει χαραμάδα φωτός».

2. Γιατί άραγε υπάρχει «χαραμάδα φωτός»; Διότι «η απόγνωση δεν είναι αμάρτημα», μας λέει ο κ.Κοτσίρης, «η ελπίδα είναι καθοριστική για την αντικειμενική πραγματικότητα», αλλά όμως – προσθέτει – «η ελπίδα δεν είναι μόνο σκέψη, είναι και δράση». Και ακόμη, η μεγάλη παρηγοριά: «μάθε ότι δεν είσαι μόνος».

3. Δεν είσαι μόνος – χρειάζεται δράση. Αυτό το δίπτυχο είναι ένα δίδαγμα: Είναι σίγουρο ότι στην ατυχία δεν είναι κανείς μόνος. Σε όλες τις εποχές η αφερεγγυότητα έχει επισκεφθεί και τις καλύτερες οικογένειες. Δεν χρειάζεται να αναφερθώ σε γνωστά ονόματα κατάχρεων οφειλετών – ο κατάλογος θα ήταν πολύ μεγάλος, θα ήθελα όμως να αναφέρω ένα μεγάλο Έλληνα, το Θανάση Βέγγο. Ο Θ.Β. ατύχησε, χρεώθηκε, πτώχευσε, αλλά πάλεψε και πλήρωσε όλους τους δανειστές του. Ο Θ.Β. μας έμαθε δύο πράγματα: Ότι το «στίγμα» της πτώχευσης είναι λάθος, ιδίως όταν κανείς ατυχεί. To δίκαιο το γνωρίζει αυτό από καιρό. Βέβαια αυτό δεν συμβαίνει πάντα. Όπως είπε η κα Καλαντζάκου σε μια φράση που, νομίζω, συνοψίζει το πρόβλημα της ποινικής μεταχείρισης του πτωχού, «υπάρχουν ποινικές διατάξεις [η κα Καλαντζάκου αναφέρθηκε ιδίως σε ποινικές διατάξεις εκτός Πτωχευτικού Κώδικα] που δεν κολάζουν τη δόλια πρόθεση, αλλά την ίδια την οικονομική αδυναμία». Το δεύτερο μάθημα είναι η ανάγκη της δράσης. Λίγο καιρό πριν πεθάνει, ο Θ.Β. το είχε εξομολογηθεί: «Τους πλήρωσα, αλλά αν ξέρατε τι κουπί έχω τραβήξει». Στην αφερεγγυότητα λοιπόν υπάρχουν πολλοί, υπάρχει χαραμάδα φωτός, αλλά χρειάζεται η μεγάλη προσπάθεια – το κουπί.

4. Την αφερεγγυότητα την είδαμε στις δυο πτυχές της, την αφερεγγυότητα ως πραγματική κατάσταση και την αφερεγγυότητα ως διαδικασία. Η κα Τζάκου μας βοήθησε να δούμε τις εκφάνσεις του φαινομένου και τους μηχανισμούς αξιολόγησης της πιστοληπτικής ικανότητας και παρακολούθησης του οφειλέτη, και είδαμε πόσο οι ενδείξεις της αφερεγγυότητας, τα προειδοποιητικά σημάδια που πρέπει να κάνουν το δανειστή να ανησυχεί, μπορούν να τυποποιηθούν, ώστε να αποτελέσουν τεκμήρια (μαχητά έστω) της κατηφορικής πορείας. Ένα σημαντικό ζήτημα είναι η επιχείρηση «ζόμπι». Μας είπε η κα Χάρισμα – και σωστά – ότι «η παύση πληρωμών συμβαίνει σταδιακά». Επιχείρηση «ζόμπι», κατά το διεθνή όρο, είναι εκείνη η επιχείρηση που δεν έχει πτωχεύσει, που μπορεί ακόμη να κάνει ορισμένες πληρωμές, αλλά είναι σε κακή κατάσταση, φυτοζωεί και αργοπεθαίνει. Ίσως να είναι από τις χειρότερες καταστάσεις. Θα ήταν, νομίζω, ενδιαφέρον το δίκαιο να ασχοληθεί περισσότερο με το στάδιο αυτό της επιχείρησης.

5. Επόμενο ζήτημα που είδαμε είναι τι μπορεί και ενδεχομένως τι οφείλει να κάνει ο οφειλέτης εκτός συλλογικών διαδικασιών. Μπορεί να καθήσει με σταυρωμένα τα χέρια; Υποχρεούται να προλάβει και βέβαια να αντιμετωπίσει την αφερεγγυότητα; Και τι μπορεί να κάνει;

6. Είναι σαφές ότι ο οφειλέτης οφείλει να ασχοληθεί με την αφερεγγυότητά του και οφείλει να βρει τρόπους εξόδου. Όχι μόνο για τον ίδιο, αλλά και για τις «εξωτερικότητες» που προκαλεί. Καθήκοντα συνεργασίας έχει και ο μέτοχος (ιδίως ο μεγαλομέτοχος) της οφειλέτριας εταιρίας. Και αν ο μέτοχος αυτός δεν έχει ειδικό συμφέρον να μη μετάσχει σε πράξεις εξυγίανσης, θα πρέπει να γίνει δεκτό ότι οφείλει να βοηθήσει στο εξυγιαντικό εγχείρημα. Αυτά μας τα είπε με παραστατικότητα στη γενική του εισήγηση ο κ. Τριανταφυλλάκης και μας εξήγησε ότι θα πρέπει να υπάρχουν λύσεις για την περίπτωση που μέτοχοι αρνούνται αδικαιολόγητα ή και εκβιαστικά τη λήψη εξυγιαντικών μέτρων, π.χ. την αύξηση κεφαλαίου. Τέτοιες λύσεις αναδεικνύονται τον τελευταίο καιρό σε διεθνές επίπεδο και μάλιστα όχι μόνο στην επιστήμη (πρβλ. το γερμανικό δίλημμα «sanieren oder ausscheiden»), αλλά και μέσω θετικών διατάξεων. Και πράγματι, ορισμένες πρόσφατες διατάξεις του ελληνικού δικαίου (ιδίως άρθρο 106γ ΠτΚ) στοχεύουν στο να καμφθεί η καταχρηστική άρνηση σύμπραξης μετόχων, όταν πρόκειται να ληφθούν απαραίτητα μέτρα για τα οποία χρειάζεται η ψήφος του. Υπάρχουν όμως και άλλοι τρόποι υποχρεωτικής συμπεριφοράς του οφειλέτη. Χαρακτηριστική είναι η πολύ πρόσφατη γαλλική ρύθμιση (νόμος της 14.6.13), που υποχρεώνει τον αφερέγγυο οφειλέτη, άπαξ και «διαβεί τον Ρουβίκωνα», να αναζητεί αγοραστή της επιχείρησής του (obligation de recherche d’un repreneur). Το ζήτημα είναι μεγάλο και εξελισσόμενο, τα πράγματα όμως αλλάζουν ταχέως, π.χ. η νομολογία Καρέλλα κλπ. του ΔΕΚ που επεφύλασσε την αύξηση κεφαλαίου στο μονοπώλιο της γ.σ. φαίνεται ότι δεν θα ισχύει για πολύ ακόμη.

7. Μέγιστη υποχρέωση των μεγάλων οφειλετών, δηλ. των α.ε., είναι η εγκατάσταση και λειτουργία συστημάτων για την έγκαιρη διάγνωση, ανάλυση και αντιμετώπιση των κινδύνων, όπως μας ανέλυσε ο κ. Οικονόμου. Αυτό ανήκει στον πυρήνα της εταιρικής διακυβέρνησης, ή (όπως είναι σήμερα της μόδας να λέγεται) το «GRC» (Governance, Risk Management και Compliance) – ένα ενιαίο σύστημα καλών πρακτικών, στο οποίο αναφέρθηκε ο κ. Οικονόμου.

8. Επίσης για την προστασία των πιστωτών έχουμε και τις ειδικές εταιρικές ευθύνες του άρθρου 98, ένα σημαντικό ζήτημα, στο οποίο αναφέρθηκε αναλυτικά ο κ.Ελευθεριάδης. Ελέχθη επίσης από περισσότερους εισηγητές ότι, από τη στιγμή της επέλευσης της αφερεγγυότητας, η διοίκηση του οφειλέτη πρέπει να ασκείται (και) προς όφελος των πιστωτών. Η δοσολογία συμφέροντος πιστωτών και συμφέροντος του οφειλέτη είναι υπό συζήτηση.

9. Αυτά για τον οφειλέτη. Μπροστά στην αφερεγγυότητα, πώς στέκεται από τη μεριά του ο δανειστής, κυρίως η τράπεζα; Η εξαιρετικά ενδιαφέρουσα χθεσινή συζήτηση στο στρογγυλό τραπέζι με τους κ.κ. Μεταξά, Μούργελα, Πιμπλή και Τσιμπανούλη ανέδειξε την ποικιλία των προβλημάτων που εμφανίζονται στη χρηματοδότηση της αφερέγγυας επιχείρησης. Μεγάλο μέρος της συζήτησης αφορούσε της επιχειρήσεις που δανειοδοτούνται με προβληματικής εγκυρότητας (από άποψη ενωσιακού δικαίου) ενισχύσεις και που καλούνται να τις επιστρέψουν.

10. Από την άλλη μεριά, ο κ.Καραμπατζός ανέδειξε μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα πτυχή, την υποχρέωση του δανειστή να αναδιαπραγματευθεί το χρέος του οφειλέτη του, μια υποχρέωση που αποκτά ιδιαίτερη σημασία όταν ο τελευταίος περιέλθει σε αφερεγγυότητα.

11. Έρχομαι σύντομα στη φαρμακευτική αγωγή – στο θεσμικό οπλοστάσιο του θετικού δικαίου. Εννοώ τις επιμέρους συλλογικές διαδικασίες που είναι διαθέσιμες για την αντιμετώπιση της αφερεγγυότητας. Η κριτική ανάλυση που έγινε μας βοηθά να εκτιμήσουμε τι έχουμε και τι δεν έχουμε.

12. Η κα Μπεχρή εξήγησε τους λόγους για τους οποίους η ενδοπτωχευτική διαδικασία της αναδιοργάνωσης δεν έχει ευδοκιμήσει – σχέδια αναδιοργάνωσης δεν συμφωνούνται. Είμαστε περίπου στο μηδέν. Οι λόγοι της αποτυχίας μπορεί να είναι διάφοροι, κυρίως διότι η αναδιοργάνωση λαμβάνει χώρα ενδοπτωχευτικά, άρα κάποιος πρέπει να έχει ήδη κηρυχθεί σε πτώχευση για να φιλοδοξήσει τη διαδικασία αυτή. Αλλά και άλλα ελαττώματα έχει αυτή η διαδικασία – π.χ. η κα Μπεχρή εστίασε την εισήγησή της στο ότι οι ομάδες των πιστωτών δεν ψηφίζουν χωριστά, όπως θα έπρεπε – και η αλήθεια είναι ότι στις νομοθεσίες που προβλέπουν ομάδες, αυτές ψηφίζουν χωριστά και όχι ως ενιαία συνέλευση των πιστωτών.

13. Σε σχέση με τη διαδικασία του άρθρου 99 του ΠτΚ ο κ.Αυγητίδης διερωτήθηκε μήπως θα έπρεπε να είχε γίνει μια καλύτερη μελέτη πριν η διαδικασία αυτή αντικαταστήσει τη διαδικασία συνδιαλλαγής, επήνεσε ειδικά τη διαδικασία άμεσης επικύρωσης των συμφωνιών (τα «prepacks»), κρατώ δε δύο συμπεράσματά του: Πρώτον ότι το 99 είναι πλέον «μονόδρομος» για πολλές ελληνικές επιχειρήσεις, από την άλλη μεριά όμως ότι η κατάσταση σήμερα δεν είναι πια η ίδια με εκείνη του 2011, όταν εκδόθηκε ο ν. 4013/2011 για τη διαδικασία εξυγίανσης, και πιθανόν να χρειάζεται μια αναδιάταξη του ιδεολογικών συνιστωσών του σημερινού πτωχευτικού δικαίου – θα επανέλθω σ’ αυτό.

14. Με μεγάλο ενδιαφέρον ακούσαμε τα σχόλια του κ.Βενιέρη πάνω στη μαζικά πλέον εφαρμοζόμενη διαδικασία των υπερχρεωμένων νοικοκυριών (ν. 3869/2010). Είδαμε ορισμένα βασικά χαρακτηριστικά της διαδικασίας αυτής, π.χ. την αξιοποίηση των εισοδημάτων του οφειλέτη (αλλά και της συζύγου του!) και την τελική ικανοποίηση των πιστωτών συχνά σε μεγαλύτερα ποσά από ό,τι θα συνέβαινε με την κοινή πτώχευση – κάτι που «απενοχοποιεί» και «απομυθοποιεί» τη διαδικασία. Είδαμε επίσης και ορισμένες προβληματικές πτυχές της παλαιότερης διαδικασίας, ορισμένες από τις οποίες συνδέονται με το φόρτο των δικαστηρίων και τις καθυστερήσεις στην εκδίκαση των αιτήσεων, και που αντιμετωπίζονται σήμερα με τη συνέχιση των πληρωμών του οφειλέτη μέχρι το δικαστήριο να αποφασίσει για την τύχη της αίτησής του. Σημαντικό είναι το συμπέρασμα του κ.Βενιέρη ότι η υπαιτιότητα για την υπερχρέωση βαρύνει και τις τράπεζες και τους καταναλωτές, με μια όμως επιβαρυντική για τις τράπεζες περίσταση, ότι είχαν τα εποπτικά εφόδια αποτροπής των κινδύνων που δεν απέτρεψαν.

15. Αυτά είναι τα μέσα θετικού δικαίου για την αντιμετώπιση της αφερεγγυότητας. Το πράγμα δεν τελειώνει εδώ. Τα τελευταία χρόνια καταβάλλεται μεγάλη προσπάθεια για την αντιμετώπιση με υπερεθνικούς κανόνες της διεθνούς αφερεγγυότητας, κάτι που πλέον είναι στην ημερήσια διάταξη. Αυτό επιτυγχάνεται αφενός μεν με τον κλασικό μηχανισμό της αναγνώρισης των αλλοδαπών πτωχεύσεων, τεράστια σημασία όμως έχει – όπως μας εξήγησε η κα Κινινή – η διεθνής συνεργασία δικαστηρίων και συνδίκων, που επιτρέπει όχι απλώς την αναγνώριση, αλλά πιο ενεργητικά, την αμοιβαία ανταλλαγή πληροφοριών και το συντονισμό των διαδικασιών.

16. Τι συμπεράσματα θα μπορούσαμε να αντλήσουμε από το Συνέδριο αυτό; Περιττό είναι να λεχθεί ότι τα ζητήματα είναι πολλά και η συναγωγή συμπερασμάτων δεν είναι απλή υπόθεση. Και διότι πολλά θέματα έμειναν εκτός συζήτησης, αλλά και διότι η αίσθηση που αποκομίζει κανείς από μια συζήτηση δεν ισοδυναμεί πάντοτε με συμπέρασμα. Σε ορισμένα ζητήματα οι θέσεις που αναπτύχθηκαν θα πρέπει να συνεχισθούν. Π.χ. δεν νομίζω ότι έχουμε οριστική απάντηση σε ένα βασικό ερώτημα, αν πρέπει ή δεν πρέπει να υπάρχουν προπτωχευτικές (ή, αν προτιμάτε τον όρο «εξωπτωχευτικές») διαδικασίες. Γενικά η απάντηση είναι θετική, έστω κι αν η Γερμανία αντιστέκεται σθεναρά σε τέτοιες διαδικασίες. Δεν θα συμμεριζόμουν όμως την αντίληψη, που διατυπώθηκε κατά τη συζήτηση ότι όλες οι εξυγιαντικές διαδικασίες είναι εκ προοιμίου αποτυχημένες, αντίθετα νομίζω, όπως τόνισε ο κ.Καραμπατζός, ότι η μοιρολατρική αυτή αντιμετώπιση μπορεί κάθε φορά να αποτελεί αυτοεκπληρούμενη προφητεία και να παρεμποδίζει την αποτελεσματικότητα των διαδικασιών αυτών. Επίσης δεν έχουμε απάντηση στο αν η αναδιοργάνωση της επιχείρησης μπορεί να επιτευχθεί καλύτερα εντός ή εκτός συλλογικών διαδικασιών. Ή αν πρέπει να υπάρχουν ειδικές συλλογικές διαδικασίες, όπως είναι οι περίφημες ειδικές εκκαθαρίσεις ή ειδικοί κανόνες (ιδίως για τις τράπεζες) για όσους είναι «too big to fail». Σε πολλά ζητήματα λοιπόν η συζήτηση συνεχίζεται.

17. Παρά ταύτα νομίζω ότι μπορούμε να διατυπώσουμε ορισμένα (έστω και «ενδιάμεσα», όπως θα λέγαμε) συμπεράσματα ή έστω να κάνουμε κάποιες «διαπιστώσεις»:

18. Ένα πρώτο συμπέρασμα – και ίσως το κύριο – το ανέφερα ήδη: Η αφερεγγυότητα θέλει δράση – θέλει «κουπί». Δεν είναι απλή υπόθεση και χρειάζεται προσπάθεια, γερά νεύρα, σχέδιο, ψυχραιμία, συνεργασία και κυρίως την καλή θέληση πολλών. Και του οφειλέτη και των δανειστών του (ιδίως των τραπεζών). Δυστυχώς στην Ελλάδα τέτοιες ικανότητες και ψυχικά εφόδια δεν υπάρχουν πάντα.

19. Το δεύτερο – που συνδέεται άμεσα με το πρώτο – είναι η σημαντική διαπίστωση, ότι στην Ελλάδα η διάθεση για συμβιβασμούς είναι πολύ χαμηλή. Το φαινόμενο αφορά όλες τις διαθέσιμες διαδικασίες, την αναδιοργάνωση, το «άρθρο 99», το ν. 3869/2010. Συμβιβασμοί δεν γίνονται. Δεν νομίζω ότι φταίνε παντού οι νόμοι, η συχνότερη άποψη είναι ότι δεν υπάρχει στην Ελλάδα, όπως λέγεται, «κουλτούρα συνδιαλλαγής». Και θα έλεγε πράγματι κανείς ότι δεν υπάρχει συνείδηση του μακροπρόθεσμου συμφέροντος. Συχνά «παίζουμε» με την αφερεγγυότητα, τη χρησιμοποιούμε ως μορφή διαχείρισης (ή καμιά φορά και εκβιασμών), και αυτό ισχύει για οφειλέτες και δανειστές. Κακά όλα αυτά. Και γι’ αυτό θα πρέπει να αξιοποιηθούν κάποιοι μηχανισμοί, ίσως η διαμεσολάβηση, που προωθείται αυτό τον καιρό, ώστε να τονωθεί η αποτελεσματικότητα των διαδικασιών και να ευνοηθούν οι συμβιβαστικές προσπάθειες και τα σχέδια αναδιοργάνωσης ή εξυγίανσης. Θα πρέπει όμως να προσεχθεί και αυτό που είπε ο κ.Βενιέρης, ότι όταν δεν υπάρχει βούληση, οποιαδήποτε διαμεσολάβηση είναι ανώφελη.

20. Ένα τρίτο συμπέρασμα αναφέρεται στην κυρωτική λειτουργία του ΠτΔ και το σύστημα ευθυνών, όπως αναπτύχθηκαν σ’ αυτό το συνέδριο, ιδίως από τον κ.Ελευθεριάδη: Το σύστημα των ευθυνών είναι ομαλά βασισμένο στην υπαιτιότητα και την αιτιώδη συνάφεια. Και έτσι πρέπει να είναι. Αυτό όμως σημαίνει, ότι σε περιόδους βαθιάς κρίσης, όπως η σημερινή, οι διατάξεις αυτές χάνουν ένα μεγάλο μέρος της εφαρμοσιμότητάς του και άρα της αποτρεπτικής τους δύναμης. Όταν καταρρέει γύρω η αγορά, τόσο η υπαιτιότητα όσο και η αιτιώδης συνάφεια είναι δυσδιάκριτες και δυσαπόδεικτες. Γι’ αυτό ίσως το ΠτΔ θα πρέπει να στραφεί προς μηχανισμούς προληπτικούς (π.χ. αναφέρθηκε η διαχείριση κινδύνων στην εταιρική διακυβέρνηση) ή ακόμη και τους πορτοκαλί ή κόκκινους δείκτες που αναβοσβήνουν, όπως ο θεσμός των «clignotants» στη Γαλλία, και κινητοποιούν τις εταιρικές διοικήσεις, τους μετόχους και τα δικαστήρια.

21. Τέταρτο συμπέρασμα είναι ότι οι καιροί αλλάζουν γρήγορα και ίσως πρέπει να ξαναδούμε τις ρυθμίσεις του Πτωχευτικού Κώδικα υπό το φως πλέον της βαθιάς κρίσης. Μολονότι στο Συνέδριο αυτό δεν έγινε ιδιαίτερη συζήτηση για επιμέρους τροποποιήσεις του ΠτΚ, που μπορεί να ενδείκνυνται, γεγονός είναι ότι πολλές βελτιώσεις μπορούν να συζητηθούν. Π.χ. θα μπορούσε να σκεφθεί κανείς βελτιώσεις που να συντονίζουν περισσότερο το πτωχευτικό με το εργατικό δίκαιο· που να μεταχειρίζονται με μεγαλύτερη αυστηρότητα ρήτρες λύσης των συμβάσεων λόγω πτώχευσης· που να προβλέπουν συνεργασία των συνδίκων οφειλετών του ίδιου ομίλου (με το ν. 3858/2010 ο Έλληνας σύνδικος υποχρεούται να συνεργάζεται με αλλοδαπούς συνδίκους, όχι όμως και με Έλληνες!)· που να εισάγουν καθήκον εμπιστευτικότητας στη διαδικασία εξυγίανσης κλπ., κλπ. Αν αρχίσει η συζήτηση, ο κατάλογος θα είναι μακρύς. Όμως αυτό που είναι ακόμη πιο σπουδαίο, είναι να εξεταστεί μήπως ενδείκνυται μια στροφή του πτωχευτικού δικαίου προς ευρύτερα συμφέροντα και όχι μόνο εκείνα των πιστωτών. Το άρθρο 1 του ΠτΚ, που αναπαράγει τον γερμανικό Κώδικα και που θέτει ως στόχο τη «συλλογική ικανοποίηση των πιστωτών», αρχίζει να φαντάζει ουτοπικό. Αν θυμάμαι καλά, κάτι τέτοιο είχε επισημανθεί ήδη στο συνέδριο του Ηρακλείου (2009). Μια μετακίνηση προς το γαλλικό υπόδειγμα της προστασίας περισσότερων stakeholders ίσως είναι κατάλληλη υπό τις σημερινές συνθήκες.

22. Και ακόμη ένα συμπέρασμα: Μην τα περιμένουμε όλα από το δίκαιο. Ο τελειότερος πτωχευτικός νόμος μπορεί να αστοχεί. Νομίζω βέβαια – και αυτό είναι προς έπαινο του ισχύοντος ΠτΚ – ότι οι δυνατότητες χειρισμού της αφερεγγυότητας κατά τον Κώδικα είναι πολλές και ευρείες και μπορεί κάθε πτώχευση να αναπτύσσεται «α λα καρτ», ώστε να υπάρχει η αναγκαία προσαρμογή στις εκάστοτε ανάγκες. Γεγονός όμως είναι ότι για την αντιμετώπιση της αφερεγγυότητας χρειάζεται η βοήθεια και άλλων επιστημών, και άλλων επαγγελμάτων. Και βέβαια χρειάζεται και η καλή θέληση, και ίσως και κάποια αισιοδοξία, ότι ορισμένες τουλάχιστον δυσκολίες δεν είναι τόσο μεγάλες, που να δικαιολογούν το άμεσο λουκέτο. Το κλείσιμο της επιχείρησης με τις πρώτες δυσκολίες μπορεί να αποφεύγεται.

***

Κυρίες και Κύριοι, στο τέλος αυτού του Συνεδρίου, επιτρέψτε μου να απευθύνω θερμότατες ευχαριστίες εκ μέρους του Συνδέσμου:

- Πρώτον, στο Δικηγορικό Σύλλογο Αλεξανδρούπολης διά του Προέδρου του κ.Κωνσταντίνου Ντίνα για τη γενναιόδωρη και πολύτροπη υποστήριξη.

- Στους κ.κ.Προέδρους των συνεδριάσεων (με τη σειρά που εμφανίστηκαν): Και πάλι τον κ. Κωνσταντίνο Ντίνα, τον Καθηγητή του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης κ.Μιχάλη Μαρίνο, τον Καθηγητή του Πανεπιστημίου Αιγαίου κ.Βασίλη Τουντόπουλο, τον Επίτιμο Αρεοπαγίτη κ.Μιχαήλ Π.Μαργαρίτη, Πρόεδρο του Οργανισμού Πνευματικής Ιδιοκτησίας αλλά και Πρόεδρο της Επιτροπής Σύνταξης του ΠτΚ. Ελπίζουμε (και τους παρακαλούμε) να τους έχουμε και πάλι στα συνέδριά μας.

- Στους κ.κ. Εισηγητές του Συνεδρίου μας, που υπήρξαν η ραχοκοκαλιά και η βασική υποδομή του τριημέρου.

- Σε όλους που μας έστειλαν έγγραφες παρεμβάσεις (submitted papers), που εμπλούτισαν το φάκελο του συνεδρίου. Είναι οι αφανείς ήρωες του Συνεδρίου και αξίζει να διαβαστούν οι εισφορές τους.

- Στη «Νομική Βιβλιοθήκη» για τη σταθερή υποστήριξή της στα συνέδριά μας και για την έκδοση των πρακτικών.

- Και φυσικά σ’ εσάς, Κυρίες και Κύριοι, που ήλθατε στο Συνέδριο και που ελπίζουμε να έλθετε και στα επόμενα συνέδριά μας.

- Τέλος, αν μου το επιτρέπετε, θα ευχαριστήσω εκ μέρους όλων μας και όλων σας την Οργανωτική Επιτροπή του Συνεδρίου, ιδιαίτερα δε την Ταμία κα Ματθίδη Χάρισμα, τον Ειδικό Γραμματέα του διοικητικού συμβουλίου του Συνδέσμου μας κ.Σπύρο Αλεξανδρή, αλλά και τον εξ Αλεξανδρουπόλεως ορμώμενο αγαπητό συνάδελφο και φίλο καθηγητή κ. Δ.Αυγητίδη, μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου, για τον πολύ τους κόπο και τη διαρκή τους μέριμνα, ώστε το Συνέδριο να λάβει χώρα κάτω από τις καλύτερες συνθήκες.

Σας ευχαριστούμε πολύ.