25οΣυνέδριο Εμπορικού Δικαίου

του Συνδέσμου των Ελλήνων Εμπορικολόγων

(Ναύπλιο, 6-­‐8Νοεμβρίου 2015)

Θέμα: «Σύγχρονα Ζητήματα της Οικογενειακής Επιχείρησης»

Συμπεράσματα

Κυρίες και Κύριοι,

Φτάσαμε στο τέλος του συνεδρίου και το πρόγραμμα αναγγέλλει «τελικές παρατηρήσεις/συμπεράσματα». Η φετινή ιδιομορφία είναι ότι ένα βασικό εργαλείο άντλησης συμπερασμάτων θα είναι το «ερωτηματολόγιο νομοθετικής πολιτικής», που παρακληθήκατε να συμπληρώσετε. Οι απαντήσεις σας θα μπορέσουν να αξιοποιηθούν και εντός των ημερών θα αναρτηθούν στο site του Συνδέσμου. Δύο λόγια όμως μπορεί να είναι χρήσιμα για όσα ακούσαμε στο συνέδριο αυτό:

1. Πριν από μερικούς μήνες η εφημερίδα το Βήμα1 είχε ένα αφιέρωμα στις

οικογενειακές επιχειρήσεις. Μίλησε για την ανθεκτικότητά τους σε περίοδο κρίσης και την αισιοδοξία που εμπνέουν. Απαρίθμησε ορισμένες μεγάλες οικογενειακές επιχειρήσεις στην Ελλάδα, με ονόματα όπως Μότορ Όιλ, Τιτάν, Coca-­‐Cola Hellenic, Πλαίσιο, Folli Folli, Σκλαβενίτης, ΦΑΓΕ, Πλαστικά Κρήτης. Ακούσαμε από εισηγητές ότι περίπου το 80% των ελληνικών επιχειρήσεων είναι οικογενειακές. Παράλληλα, σε πρόσφατο αφιέρωμα του Economist2απαριθμούνται μεταξύ των διεθνών οικογενειακών επιχειρήσεων εταιρίες όπως η Walmart, η Glencore, η Samsung, η Philips, η Ford, η BMW, οι New York Times, η

Wall Street Journal και άλλες πολλές – μάλιστα λόγος γίνεται όχι για οικογένειες, αλλά για «δυναστείες»3, που παρά την κρίση συνεχίζουν κραταιές και ακμαίες. Ο κ. Μιχαλόπουλος ανέφερε και άλλες εταιρίες.

2. Το συνέδριο που παρακολουθήσαμε ανέδειξε ένα μεγάλο πλέγμα ζητημάτων.

Ι. Οι εκδοχές της οικογενειακής επιχείρησης

3. Πρώτο ζήτημα είναι η έννοια της οικογενειακής επιχείρησης. Ένας ακριβής και οριστικός ορισμός μάλλον δεν είναι διαθέσιμος ακόμη. Ο κ. Μιχαλόπουλος είπε ότι υπάρχουν κάπου 90 ορισμοί. Δεν αποκλείεται μάλιστα ο ίδιος ο νόμος να ορίζει με το δικό τρόπο την οικογενειακή επιχείρηση, ανάλογα με το τι ρυθμίζει – και είδαμε το παράδειγμα των ενωσιακών ορισμών στην εισήγηση της κας

Ταρνανίδου4. Και είναι αυτό φυσιολογικό, αφού κάθε ορισμός κρίνεται από τις έννομες συνέπειες που παράγει.

4. Ο κ.Μιχαλόπουλος στη γενική του εισήγηση μας ξενάγησε στην ποικιλία των οικογενειακών επιχειρήσεων, ανάλογα με τη μορφή της εταιρίας που τις στεγάζει, το αν η οικογένεια έχει μετοχική πλειοψηφία ή όχι, το αν υπάρχει νεότερη γενιά σε αναμονή, το αν η επιχείρηση ανήκει σε μια ή περισσότερες οικογένειες, το ποιος χρηματοδοτεί, ποιος διοικεί και ποιος εποπτεύει, το μέγεθος της επιχείρησης, το αν είναι εισηγμένη ή όχι, το αν τα συμφέροντα των μελών της οικογένειας συμπίπτουν ή όχι, το αν μια επιχείρηση υπήρξε οικογενειακή εξαρχής ή έγινε κατά την πορεία, κλπ. Η τυπολογία αυτή μας δείχνει ότι είναι αδύνατο να υποβληθεί το όλο φαινόμενο των οικογενειακών επιχειρήσεων σε ενιαίους κανόνες και ότι θα πρέπει κάθε φορά να εστιάζουμε στα πραγματικά δεδομένα.

ΙΙ. Οικογένεια και εταιρικό δίκαιο

5. Ένα μεγάλο κεφάλαιο είναι το εταιρικό δίκαιο των οικογενειακών επιχειρήσεων.

Το ενδιαφέρον εδώ είναι η παράλληλη πορεία οικογενειακού και εταιρικού δικαίου. Και η εταιρία και η οικογένεια στηρίζονται σε στενές διαπροσωπικές σχέσεις. Ο κ. Μιχαλόπουλος μίλησε για την affectio societatis, αλλά αντίστοιχα και για τον animus ή την affectio familiae. Η υποχρέωση πίστεως στην εταιρία αντιστοιχεί στην υποχρέωση αλληλεγγύης στην οικογένεια. Η λύση της εταιρίας και το διαζύγιο οδηγούν σε εκκαθαριστικές διαδικασίες. Ο κ.Ρόκας μίλησε για το δίδυμο «εταιρικό συμφέρον – οικογενειακό συμφέρον». Αλλά και παραπέρα. Όταν υπάρχει μια οικογενειακή επιχείρηση, οι επιχειρούμενες ενδοοικογενειακές διευθετήσεις αντιστοιχούν σε οικείες ρυθμίσεις του εταιρικού δικαίου και έτσι γίνεται λόγος για το οικογενειακό σύνταγμα (που αντιστοιχεί στο καταστατικό), την οικογενειακή συνέλευση, το οικογενειακό συμβούλιο κλπ. Η οικογενειακή συνεννόηση έχει σε πολλά σημεία τις δομές της εταιρικής διακυβέρνησης. Θα αξίζει τον κόπο να συνεχιστεί αυτή η συζήτηση, ώστε όχι μόνο να ανιχνευθούν και άλλες αναλογίες, αλλά και να εξετασθεί η αλληλεπίδραση των θεσμών του εταιρικού και του οικογενειακού δικαίου.

6. Μια άλλη παρατήρηση είναι ότι στην οικογενειακή επιχείρηση η ιδιοκτησία είναι συγκεντρωμένη. Έτσι επιλύονται δύο σημαντικά προβλήματα εταιρικού δικαίου: Το ένα είναι το γνωστό πρόβλημα της «agency», που υποδηλώνει το κόστος παρακολούθησης της εταιρικής διοίκησης, που τείνει να υπηρετήσει δικά της συμφέροντα. Όμως στην οικογενειακή επιχείρηση ο διαχωρισμός ιδιοκτησίας και ελέγχου, έντονος σε άλλες επιχειρήσεις, βρίσκεται στο minimum, αφού η ίδια η οικογένεια δουλεύει στην εταιρία. Μάλιστα ο κ.Μαστρομανώλης παρατήρησε ότι agent μπορεί να είναι παραδόξως ο ιδιοκτήτης και όχι ο διοικητής. Το άλλο είναι το φαινόμενο της βραχυπρόθεσμης εταιρικής πολιτικής (ο γνωστός «short-­‐ termism»), που μπορεί να εμποδίζει τη λήψη αποφάσεων με μακροπρόθεσμη προοπτική. Όμως στις οικογενειακές εταιρίες το πρόβλημα αυτό υποβαθμίζεται, αφού εξ υποθέσεως υπάρχει προοπτική διάρκειας και η επένδυση σ’ αυτές είναι

μακροχρόνια. Σε τέτοιες ιδιαιτερότητες οφείλονται συχνά οι μακρόπνοες επενδύσεις, η αφοσίωση του προσωπικού και γενικότερα η ισχύς των οικογενειακών εταιριών. Να προσθέσουμε τη διάθεση εταιρικής κοινωνικής ευθύνης και φιλανθρωπίας, συνήθως ανεπτυγμένη στις οικογενειακές επιχειρήσεις.

7. Όλα αυτά είναι η θετική πλευρά, θα δούμε όμως σε λίγο και πιο σκοτεινές πλευρές των οικογενειακών επιχειρήσεων. Προς το παρόν δυο λόγια μόνο για τα κατιδίαν ζητήματα εταιρικού δικαίου, στα οποία αναφέρθηκαν ο κ. Μαστροκώστας και η κα Καλαμπούκα, αναφορικά με τις ενδοεταιρικές σχέσεις, και ο κ. Μαστρομανώλης σε σχέση με τις σχέσεις της εταιρίας με τρίτους.

8. Κεντρική θέση στην εισήγηση του κ.Μαστροκώστα κατέλαβαν φυσιολογικά οι λύσεις που προσφέρει το εταιρικό δίκαιο στα μεγάλα ζητούμενα μιας οικογενειακής επιχείρησης, ανάλογα βέβαια με την εταιρική μορφή που η οικογένεια έχει επιλέξει: Υπάρχει ζήτημα σταθερότητας των συμμετοχών και ισορροπιών, σταθερότητας της θέσης του βασικού επιχειρηματία, διευκόλυνσης της διαδοχής, ενδεχομένως δε εξόδου του εταίρου (το γνωστό «exit»), ώστε ενδεχομένως να απαλλαγεί.

9. Στον ίδιο κύκλο ιδεών, η κα Καλαμπούκα αναφέρθηκε στις μεταβολές των προσώπων της οικογενειακής επιχείρησης, που μπορούν να προξενήσουν δυσκολίες και έριδες. Σε τέτοιες περιπτώσεις, που συνήθως δεν είναι προγραμματισμένες, γεννώνται ζητήματα από τη μια μεριά διευκόλυνσης της κινητικότητας αυτής, από την άλλη όμως προστασίας των άλλων μελών της οικογένειας και της επιχείρησης από τον ακτιβισμό των νέων μελών. H κα Καλαμπούκα εξέφρασε την προτίμησή της στο θεσμό της ΙΚΕ, που παρουσιάζει ευελιξία και ικανότητα επίλυσης τέτοιων προβλημάτων.

10. Ως προς το ζήτημα των ευθυνών των μελών της οικογένειας απέναντι σε τρίτους, το εταιρικό δίκαιο εφαρμόζεται όπως σε κάθε προσωποπαγή εταιρία. Ο κ.Μαστρομανώλης όμως περιέγραψε ορισμένα ειδικά χαρακτηριστικά της οικογενειακής εταιρίας, που είναι ικανά να δημιουργήσουν δυσμενείς εξωτερικότητες (externalities) σε βάρος τρίτων, όπως είναι η ταύτιση των μελών της οικογένειας με το βασικό επιχειρηματία, ο αποφασιστικός ρόλος της ιδιοκτησίας έναντι της διοίκησης, η στατικότητα της ιδιοκτησίας και της στελέχωσης του διοικητικού οργάνου, και κυρίως, η μεταφορά εταιρικών assets σε φορέα συμφερόντων κάποιου μέλους.

III. Το ζήτημα της διαδοχής

11. Το δυσκολότερο πρόβλημα της οικογενειακής επιχείρησης είναι η διαδοχή. Ο επιχειρηματίας υπερηφανεύεται για την ιστορία και το μέλλον της επιχείρησης. Επιθυμεί η επιχείρηση να κρατήσει επ’ άπειρον. Όμως ακούσαμε από τον κ.Κουράκη ότι στις οικογενειακές επιχειρήσεις ισχύουν τα τρία «Δ»: Η πρώτη γενιά δημιουργεί, η δεύτερη διατηρεί και η τρίτη διαλύει. Μπορεί να το πει κανείς διαφορετικά: Η ιδιοκτησία κληρονομείται, όχι όμως και η πραγματική εξουσία.

Ζητούμενο συνεπώς είναι μια διαδοχή, που μπορεί μεν να διατηρήσει την επιχείρηση, να εξασφαλίσει την άσκηση της εξουσίας και να προστατεύσει την εταιρία από αδιάφορους, άσχετους ή ανίκανους κληρονόμους, που μπορεί να την απομυζήσουν, να την παρατήσουν ή να την καταστρέψουν. Ο κ.Δρυλλεράκης, στη δεύτερη γενική εισήγηση του συνεδρίου, εύστοχα επισήμανε ότι ο τρόπος της διαδοχής πρέπει να λαμβάνει υπόψη την ποικιλία των ανθρώπινων χαρακτήρων. Η διαδοχή αποτελεί συνδυασμό ταλέντων, όπου άλλοι είναι κατάλληλοι για διοίκηση, ενώ άλλοι μπορούν να αποδώσουν περισσότερο σε άλλα καθήκοντα. Υπάρχουν δε και άλλοι που απλώς δεν ενδιαφέρονται και είναι κακό να εξαναγκάζονται. Άρα ο σχεδιασμός της διαδοχής πρέπει να περιλαμβάνει και την τακτοποίηση όσων δεν θα μετάσχουν στη συνεχιζόμενη επιχείρηση, με διαχωρισμό του εισοδήματος από τον έλεγχο.

12. Η διαδοχή θα επέλθει εν ζωή ή αιτία θανάτου, με τις γνωστές τεχνικές. Ο κ.Δρυλλεράκης όμως ανέφερε παραλλαγές των τεχνικών αυτών, όπως είναι η συνδυαστική μεταβίβαση εν ζωή και αιτία θανάτου, η σταδιακή μεταβίβαση, η κοινωνία, η κοινή επενδυτική μερίδα για εισηγμένες μετοχές, ο κοινός τραπεζικός λογαριασμός, οι συμβάσεις μετόχων. Δεν θα επαναλάβω όσα ελέχθησαν για τις τεχνικές της διαδοχής, θα πω όμως ότι το φορολογικό δίκαιο υπαγορεύει και αυτό ορισμένες μεθόδους, στο μέτρο που συνεπάγονται ευνοϊκότερο φορολογικό καθεστώς. Ο κ.Φωτόπουλος μας ανέφερε τη δωρεά ή τη γονική παροχή συμμετοχών με παρακράτηση της επικαρπίας, μια πρακτική διαδεδομένη, την αύξηση κεφαλαίου, όπου συμμετέχει μόνο ο διάδοχος, και υπό προϋποθέσεις ο μετασχηματισμός.

13. Σημαντικό είναι, όπως επίσης τόνισε ο κ.Δρυλλεράκης, να υπάρχει συνείδηση της βραχύτητας του βίου, των προβλημάτων που προκαλεί ο ξαφνικός θάνατος ή μια ασθένεια και της ανάγκης έγκαιρου σχεδιασμού της διαδοχής. Ο σχεδιασμός αυτός περιλαμβάνει την επιλογή και προετοιμασία του διαδόχου, τη δημιουργία ενός στέρεου οργανωτικού σχήματος, ενδεχομένως δε την πρόσκαιρη παραμονή του επιχειρηματία στην επιχείρηση. Καλή θα είναι μάλιστα, όπως είπε, η συνύπαρξη των γενεών για κάποιο διάστημα, κακή όμως η παραμονή επ’ αόριστον του επιχειρηματία στο παρασκήνιο. Την πρόωρη (πριν το θάνατο δηλ.) διαδοχή είδαμε στις εισηγήσεις των κ.κ.Μαστροκώστα και Μπαμπέτα – ο κ.Μπαμπέτας την ονομάζει «προείκασμα» της κληρονομικής διαδοχής, ενώ η κα Ζερβογιάννη στην εισήγησή της μας μίλησε για «προκαθεστηκυία» κληρονομική διαδοχή. Οι τεχνικές λεπτομέρειες τέτοιου εγχειρήματος το καθιστούν δύσκολο. Σχετικές αναλύσεις έγιναν από μεν τον κ.Μαστροκώστα κυρίως από πλευράς εταιρικού δικαίου, από δε τον κ.Μπαμπέτα και την κα Ζερβογιάννη κυρίως από πλευράς κληρονομικού.

14. Η διαδοχή έχει τους κανόνες της αλλά και τα προβλήματά της. Υπάρχουν δύο σημαντικά προβλήματα:

15. Το πρώτο είναι το κληρονομικό δίκαιο. Η ανελαστικότητα του κληρονομικού δικαίου, το ανακλητό της διαθήκης, η απαγόρευση των κληρονομικών συμβάσεων με το άρθρο 368 ΑΚ κ.ά., οδήγησαν την κα Ζερβογιάννη στη διαπίστωση ότι το

σημερινό κληρονομικό δίκαιο δεν καλύπτει με επάρκεια τις ανάγκες που ανακύπτουν ως προς τη διαδοχή στην επιχείρηση. Αυτό που εύστοχα προτείνει είναι de lege lata μεν μια κατά το δυνατόν συσταλτική ερμηνεία του άρθρου 368

ΑΚ, de lege ferenda δε την εισαγωγή στην Ελλάδα ειδικής νομοθετικής ρύθμισης για τις κληρονομικές συμβάσεις, τουλάχιστον όταν υπάρχει επιχείρηση.

16. Το άλλο πρόβλημα είναι το φορολογικό δίκαιο. Όχι μόνο δεν υπάρχει κάποιο ευνοϊκό φορολογικό καθεστώς, που θα βοηθούσε τη διαδοχή, αλλά οι πρόσφατες φορολογικές ρυθμίσεις για την τεκμαρτή δαπάνη ή τα τεκμαρτά κέρδη και τη φοροαποφυγή δημιουργούν ανασφάλεια. Επομένως δεν μπορεί παρά να συμμεριστεί κανείς το συμπέρασμα του κ.Φωτόπουλου για την ανάγκη φορολογικών ρυθμίσεων, που να επιτρέπουν μια ασφαλή διαδοχή στην επιχείρηση – αν και, όπως μας είπε ο κ.Χρ.Τιμαγένης, τα πράγματα εμφανίζονται πιο ευνοϊκά σε ό,τι αφορά τις ναυτιλιακές επιχειρήσεις.

IV. Η χρηματοδότηση των οικογενειακών επιχειρήσεων

17. Ένα επόμενο ζήτημα είναι η χρηματοδότηση των οικογενειακών επιχειρήσεων. Θα αναφερθώ στις εισηγήσεις του κ.Λέκκα και της κας Ταρνανίδου.

18. Ο κ.Λέκκας μας παρουσίασε αναλυτικά τις δυνατότητες τραπεζικής χρηματοδότησης, ενώ η κα Ταρνανίδου μας ανέφερε τις δυνατότητες αλλά και τις προδιαγραφές μιας μικρομεσαίας οικογενειακής επιχείρησης που θα την κάνουν αποδεκτή ως επένδυση τρίτων. Για την πρόσβαση στις αγορές η οικογενειακή επιχείρηση πρέπει να αποδεικνύει τη σοβαρότητά της. Η πατριαρχική διακυβέρνηση, η διοίκηση από τα παρασκήνια και γενικά η μικρή διαφάνεια δεν αποτελούν προσόντα της επιχείρησης, ενώ ο κ.Λέκκας θεώρησε ότι προβλήματα δημιουργεί κυρίως η σύγχυση των περιουσιών. Υπάρχει συνεπώς ζήτημα κανόνων διακυβέρνησης5.

V. Οι διενέξεις στην οικογενειακή επιχείρηση: Δικαστική επίλυση και διαμεσολάβηση

19. Έρχομαι στο τελευταίο ζήτημα, τις διενέξεις που ανακύπτουν στις οικογενειακές επιχειρήσεις. Πρόκειται για ποικίλες διαφορές που οφείλονται στον τρόπο λειτουργίας, διαδοχής, μεταβίβασης των μετοχών, τον (αυταρχικό, ενδεχομένως) τρόπο διοίκησης, την ελλιπή παροχή πληροφοριών, την πλημμελή οργάνωση και χρηματοδότηση, την άδικη διανομή (ή μη διανομή) των κερδών της επιχείρησης, τη συμμετοχή 50:50, που κατά τον κ.Δρυλλεράκη είναι «συνταγή αποτυχίας» κλπ. Αν πείτε ότι αυτά είναι προβλήματα που απαντώνται σε όλες της επιχειρήσεις, ας δούμε και τα εξής, που έρχονται από τη νομολογία αλλά και τα αμερικανικά σίριαλ τύπου «Ντάλας»: Αντιζηλίες αδελφών, γεροντικό πείσμα, πολλά παιδιά και πολλά εγγόνια λόγω ευημερίας, πικρίες περί τα κληρονομικά, άρνηση ορισμένων μελών της οικογένειας να ασχοληθούν με την επιχείρηση, αξιώνοντας όμως μερίδιο στα κέρδη. Διενέξεις προκαλούνται και από την ανάμειξη τρίτων, όπως η νέα σύζυγος του επιχειρηματία, η χήρα κάποιου συγγενούς που αποδήμησε και που θέλει να βάλει στην επιχείρηση το γιο της από προηγούμενο γάμο, ο γαμπρός που θέλει να καταλάβει τη θέση του γιου, ο ανιψιός που γύρισε από το Harvard και θέλει να απολύσει το μισό προσωπικό, διαζύγια και εξωσυζυγικές σχέσεις, γενικά δε, όπως είπε ο κ.Καρατζάς, συγκρούσεις δομικού και πολιτισμικού υποβάθρου. Και πρόκειται για συγκρούσεις σκληρές και δύσκολες. Πουθενά αλλού ίσως, δεν υπάρχει η σφοδρότητα και το πάθος της αντιδικίας, όσο στις οικογενειακές διαφορές. Αυτό τονίστηκε πολλές φορές στο συνέδριο αυτό. H κα Καλαμπούκα μάλιστα μας θύμισε το λεγόμενο ότι «με συγγενή φάε πιες, αλισβερίσι μην κάνεις».

20. Ο κ.Δρυλλεράκης και ο κ.Κουράκης έδωσαν βάρος στην πρόληψη των διενέξεων, συνήθως με κατάλληλες συμβουλές των δικηγόρων και κατάλληλες συμβατικές ρήτρες. Όμως η πρόληψη δεν επιτυγχάνει πάντοτε και ο δρόμος προς τα δικαστήρια ανοίγει φυσιολογικά. Ο κ.Αλεξανδρής μας ανέφερε ορισμένους συνήθεις τρόπους με τους οποίους οι υποθέσεις αυτές οδηγούνται στα δικαστήρια, όπως η αίτηση για διορισμό προσωρινής διοίκησης ή για έκτακτο έλεγχο, η εταιρική αγωγή, η αίτηση για λύση της εταιρίας, η έξοδος ή ο αποκλεισμός εταίρου, ορθά όμως ο κ.Αλεξανδρής τόνισε τις ανεπάρκειες των λύσεων αυτών, όταν πρόκειται για οικογένειες. Διότι ζητούμενο είναι όχι απλώς να λυθεί η συγκεκριμένη διαφορά, αλλά και να διατηρηθούν στο μέλλον οι οικογενειακές σχέσεις.

21. Πιο ελπιδοφόρα στο σημείο αυτό φαίνεται η διαιτησία και ακόμη περισσότερο η διαμεσολάβηση. Όπως είδαμε στο χθεσινό στρογγυλό τραπέζι, ιδιαίτερα με όσα μας είπε η κα Κολτσάκη, οι διαφορές που ανακύπτουν στις οικογενειακές επιχειρήσεις αποτελούν επίλεκτο αντικείμενο διαμεσολάβησης. Η διαμεσολάβηση έχει τα προσόντα της πρόληψης, της εμπιστευτικότητας, της αναζήτησης αμοιβαίας επωφελούς λύσης (το περίφημο «win-­‐win»), της εξατομικευμένης λύσης, της διατήρησης των σχέσεων και μετά. Σε κάθε περίπτωση, η διαμεσολάβηση μπορεί τουλάχιστον να αποτρέψει την επιδείνωσή του προβλήματος.

VI. Μερικές τελευταίες σκέψεις

22. Μπορούμε να πούμε ακόμη πολλά και η αλήθεια είναι ότι οι εισηγητές μας έδωσαν ερεθίσματα για παραπέρα σκέψεις. Για παράδειγμα ο κ.Μιχαλόπουλος έριξε την ιδέα των μονοπρόσωπων οικογενειακών επιχειρήσεων, ο κ.Μαστρομανώλης έθιξε το σημαντικό θέμα των οικογενειακών ομίλων, ενώ ο κ.Γαβράς μας μίλησε για τις δυσμενείς συνέπειες που μπορεί να έχουν οι κανόνες για τα αποκτήματα. Όμως τα θέματα δεν εξαντλούνται εύκολα και απλώς θα τελειώσω με τρεις πολύ σύντομες σκέψεις: